Lekcje czytania powieści

Czytanie powieści to zapewne nieobca każdemu pasjonatowi książek fascynująca podróż w literackie światy wypełnione niebanalnymi postaciami. A czy równie pasjonującą przygodą może być czytanie o czytaniu i pisaniu powieści? Orhan Pamuk w książce Pisarz naiwny i sentymentalny (Wydawnictwo Literackie, Kraków 2012) udowodnił, że jak najbardziej.

Ta krótka, bo zaledwie ok. 170-stronicowa praca to zapis wystąpień tureckiego pisarza na Uniwersytecie Harvarda w 2009 roku w trakcie Wykładów Nortonowskich. Swoje rozważania dotyczące sposobu czytania (a także z racji zawodu pisania) powieści podzielił na kilka części tematycznych. Rozpoczął od analizy tego, co dzieje się w umyśle człowieka podczas czytania powieści (tu warto zaznaczyć, że Pamuk mówił o wielkich powieściach XIX i XX wieku takich autorów jak np. Lew Tołstoj, Fiodor Dostojewski, Honoriusz Balzack, Stehndal, Flaubert, Marcel Proust, Virginia Woolf, James Joyce) oraz nad różnicą między czytelnikiem (i pisarzem) naiwnym a sentymentalnym, określeniami zaczerpniętymi z eseju Fryderyka Schillera. Pozwolę sobie na krótkie zacytowanie Pamuka: 

Naiwny powieściopisarz i naiwny czytelnik są jak podróżni, którzy szczerze wierzą, że  rozumieją kraj i ludzi widzianych przez szybę jadącego auta. [...] wierzą w realność oglądanych widoków, dlatego mogą bez oporów opowiadać o ludziach za oknem. [Pisarz sentymentalno-refleksyjny] stwierdzi, że widok z okna samochodu jest ograniczony, a przednia szyba zabrudzona, po czym pogrąży się w beckettowskim milczeniu albo – jak ja i wielu innych współczesnych pisarzy – przestawi kierownicę [...] aby czytelnik nie zapominał, że punkt widzenia przyjęty w powieści zawsze determinuje to, co widzimy (s. 22–23).

Następnie turecki pisarz w 9 punktach wymienił operacje zachodzące w naszym umyśle w trakcie czytania powieści. Nie będę ich tu wymieniać, gdyż naprawdę lepiej sięgnąć po oryginalny tekst, ale są one niezwykle trafne. I choć zachodzą one samoczynnie, to ich znajomość z pewnością wpłynie na jakość czytania, zwłaszcza wielkich powieści. 

W kolejnych wykładach Pamuk skupił się na fascynującym dla większości czytelników zagadnieniu, a mianowicie na tym, czy autor przeżył wszystko, o czym pisze i na czym polega prawda w słynnym stwierdzeniu Gustawa Flauberta „Madame Bovary to jaˮ. Pisarz poruszył też rolę bohatera, czasu i powieści w przestrzeni, zasady ich konstruowania, a także sposobu odbierania tych elementów przez czytelnika. Dużo uwagi poświęcił pozornie mało istotnym dla samej fabuły, dla niektórych wręcz zbędnych (to uwaga dla wszystkich „miłośnikówˮ opisów przyrody w Nad Niemnem Orzeszkowej) opisów, obrazów oraz przedmiotów. Szczególnie spodobała mi się opowieść Pamuka o tym, jak sam przygotowywał się do napisania Muzeum niewinności, szukając i gromadząc przedmioty, którymi mieliby się otaczać i z nich korzystać bohaterowie powieści, a które to zresztą posłużyły następnie pisarzowi jako eksponaty w otwartym przez niego muzeum (a porównaniem muzeów i powieści poświęcił przed ostatni rozdział Pisarza). Sposób, w jaki pisarz, opowiadał o gromadzonych elementach o ich wyszukiwaniu, ich wpływie na kreacje postaci sprawił, że choć akurat ta jego książka jakoś mnie tematycznie wcześniej nie pociągała, to teraz mam na nią sporą ochotę. Myślę też, że ten wykład pozwoli mi na lepsze czytanie w ogóle, właśnie poprzez zwrócenie uwagi na te nawet najdrobniejsze elementy, które często traktuje się jako niekoniecznie tło.

Na końcu wreszcie Pamuk poświęcił na najważniejszą rzecz w powieści, na jej centrum, czyli światopogląd, przewodnią ideę, prawdziwą lub wyimaginowaną, a przede wszystkim na odkrywanie tego elementu. I tu ciekawostka – o ile jasne jest, że dla czytelnika poszukiwanie tego centralnego punktu jest czymś fascynującym i intrygujących, a droga do jego odkrycia prawdziwą przygodą, o tyle przynajmniej dla mnie nie było to końca oczywiste, że również pisarze, tworząc, dążą do tego samego odkrycia, a gdy owo centrum pisarze odnajdą, nie rzadko przebudowują powieść, zmieniając je. Najważniejsze nie jest jego odnalezienie, ale samo poszukiwanie. Co więcej, lepiej świadczy o powieści, jeśli tego jądra nie da się do końca odkryć. Określenie tematu powieści zależy bowiem od światopoglądu każdego czytelnika.

Pisarz naiwny i sentymentalny jest wspaniałą lekcją czytania powieści. Od lektury takiej pozycji powinno się właściwie zaczynać przygodę z wielkimi literackimi dziełami, a ten skromny tomik mieć na stałe w prywatnych biblioteczkach. Jest to bowiem lekcja fascynująca. Tematykę wykładów wzbogaca język Pamuka, prosty, nieskomplikowany, ale też niebanalizujący tematu. A wszystko to w towarzystwie Anny Kareniny, wracającej nocnym pociągiem do Petersburga po spotkaniu w Moskwie Wrońskiego...